مصالح ساختمانی گچ
تاريخچه گچ
تاريخ استفاده بشر از سنگ گچ به عنوان اندود گچى براى سفيدكارى ديواره مقبره ها به پنج هزار سال پيش در كشور مصر مى رسد. در ايران نيز گچ رابطه نزديكى با صنعت ساختمان سازى داشته و از قديم يكى از مصالح ساختمانى سنتى ايران بوده است. گچ در بيشتر ساختمان هاى باستانى كه تاكنون باقى مانده اند، به صورت آثار گچ برى هاى زيبا ديده مى شود.
تا قبل از سال 1349 در ايران گچ تنها به صورت ابتدايى و با تكنولوژى پايين و به روش سنتى توليد مى شد، ولى عدم توليد انبوه و نامرغوب بودن محصول و نيز بالابودن قيمت تمام شده انگيزه لازم براى تاسيس كارخانجات گچ ماشينى در ايران را فراهم نمود. اولين كارخانه گچ ماشينى درايران، گچ فارس با ظرفيت 500 تن در روز بود كه موجب تحول بزرگى درصنعت گچ ايران شد. هم اكنون در گوشه و كنار كشور كارخانجات گچ ماشينى متعدد ديگرى احداث شده اند كه بيشتر براى مصارف ساختمانى بكار مى روند.
اصلاح خواص گچ و دوام گچ به وسیله مواد افزودنی
تدوین روش ماشینی برای اندود گچ و خاک و سفیدکاری در دیواره‌های ساختمانیگچ ماده‌ای است که در ساختمان مورد مصرف فراوان دارد. امروزه در کشور ما، مصرف عمدة گچ در ساختمانسازی بیشتر در اندود گچ و خاک و سفید کاری دیوارها و سقف‌ها و همچنین به عنوان ملات در اجرای سقف‌های طاق ضربی است. از آنجایی که ملات گچ هوایی است، بنابراین نمی‌توان آن را در محلهای نمناک و یا در ساختمانهای زیر آبی مصرف کرد. استفاده از فرآورده‌های گچی مانند تیغه‌ها و تخته‌های گچی و دیواره‌های خشک (dry wall) و غیره در بخش‌هایی از ساختمان که در معرض شرایط رطوبت قرار دارند، عملاٌ با مشکل مواجه است. استفاده از مواد افزودنی مناسب مانند پلیمرها در جهت ارتقای کیفیت گچ اعم از خواص فیزیکی، مکانیکی و دوام آن می‌تواند نقش بسزایی داشته باشد و استفاده از فرآورده‌های گچی را گسترش دهد.
قدمت هنر گچ بري ايراني به چه دوره اي مي رسد؟انجام عملیات سفیدکاری با گچ و یا گچ و خاک برای دیوارهای ساختمانی به صورت ماشینی از اهداف اصلی پروژه مطرح شده است. با عنایت به زمان گیرش گچ، زمان ساخت و اتصال ملات گچ و یا گچ و خاک یا مشکلات عدیده‌ای مواجه میباشد. در این پروژه با بررسی مواد مضاف مختلف، زمان گیرش گچ تحت کنترل مصرف‌کننده قرار گرفته است. با ساخت پمپ مخصوص انتقال ملات گچ به ماله بنایی نیز عملی گردیده است. با انجام عملیات اجرایی، راندمان اجرایی سفیدکاری با ماشین نیز به میزان قابل ملاحظه‌ای افزایش یافته است.
هنر گچ بري ايران در آخرين يافته ها متعلق به دوران ساساني بوده است و گچ بري هاي ساساني از معروف ترين گچ بري هاي دنيا است كه اكنون در موزه هاي خارجي نگهداري مي شود. گچ بري سنتي ايراني در دنيا جزو معروف ترين هنرهاي شناخته شده اين كشور است.
* از انواعگچبري
گچ بري سنتي ايران به آهك بري، كشته بري، كت بري، يك دنبره چدن كاري (برجسته كاري) و نازك كاري و رودرز تقسيم مي شود كه هر كدام ويژگي مخصوص خود را دارد. مثلا آهك بري جزو ساده ترين گچ بري هاست و كشته بري داراي زيرساختي با رنگ هاي قرمز، سبز، زرد، سفيد است و آثار اين نوع گچ بري در موزه ساعت و مجلس يافت مي شود.
يك دنبره گچ بري با نقشه هاي بند اسليم و چدن كاري، از سخت ترين نوع گچ بري است كه نه تنها كار زيادي را مي طلبد بلكه ساعت هاي متمادي را بايد روي اين نوع گچ بري ها گذاشت تا به مرحله اجرا برسد.گچ بري ديگري كه اهميت بسيار دارد كت بري است كه نقشه آن روي كاغذ كشيده مي شود سپس روي محل گچ بري را سوزن زده و مراحل كار ادامه پيدا مي كند كه باز اين نوع گچ بري را مي توان در موزه ساعت ديد.
«نازك كاري»، بيشتر روي گل و برگ هاي حاشيه و دور قاب ها به كار برده مي شود و از جمله گچ بري هاي تركيبي ديگر «رودرز» است يعني گچ بري روي آيينه كه از زيباترين انواع گچ بري است كه بهترين آثار برجاي مانده از اين نوع در كاخ سردار اسعد و مسعوديه ديده مي شود، به ويژه در قسمت ورودي روي سقف، تاج شاه و آرم هاي مخصوص آن دوران به صورت آيينه كاري و گچ بري كار شده است.
– زمان به كار برده شده براي ايجاد يك گچ بري بستگي به نوع آن و نقشي كه بايد در اين گچ بري ها به كار برده شود، دارد. اما يك برجسته كاري ساده به اندازه 1 متر، حداقل چهار روز طول مي كشد. گچ بري «مناره خاتون» يكي از مهمترين مرمت ها در سال هاي اخير بوده است. زيرا بررسي مرمت و احياي گچ بري اين بناي تاريخي نه تنها كارشناسان و معماران و مرمت گران آذربايجاني نتوانسته بودند كاري كنند بلكه كارشناسان آلماني نيز نتوانستند اين گچ بري ها را مرمت كنند زيرا آنها نمي توانستند گچ ها را حفظ كنند تا ترك نخورد. آنها نمي دانستند كه معماري اين بنا همچون معماري بناهاي ايراني است زيرا زماني اين خطه جزو قلمرو ايران بزرگ بوده، در نتيجه از كاركرد اصول گچ بري سنتي ايراني بي خبر بودند. پس از اينكه گروه معماران و مرمت كاران ايراني وارد آذربايجان شد و شروع به كار كرد، هيچ كس به موفقيت آنها اميد نداشت. اما تركيبي كه براي حفظ گچ روي ديوارهاي مناره خاتون به كار رفت. استفاده از «شيره توت» بود كه در حفظ و نگهداري گچ بسيار عالي عمل مي كند و اين نكته اي بود كه هيچ كدام از كارشناسان آلماني نمي دانستند كارشناسان آلماني بسيار متعجب بودند كه چگونه گچ هاي ايجاد شده دچار ترك و شكستگي نمي شوند.- گچ بري هاي مسجد جامع ورامين، ثبت احوال حسن آباد، مجلس بهارستان، خانه وثوق و امام جمعه، مرمت گچ بري خانه سردار اسعد، مناره خاتون در آذربايجان خانه سردار ماكو، امامزاده عبدالله بي بي سكينه … مسجد اعظم اروميه و …
هر كدام از اين بناها، سال ها و ماه هاي طولاني زمان برد تا مرمت گچ بري آنها به پايان رسيد مثلا مرمت خانه سردار اسعد 5 سال به طور انجاميد، زيرا طي 130 سال گذشته مرتبا روي گچ بري ها را با رنگ مي پوشاندند و اين رنگ ها به مرور زمان برجستگي گچ بري ها را پوشانده بود. بنابراين نخستين اقدام براي مرمت خانه سردار اسعد رنگ زدايي از گچ بري ها بود. گچ بري هاي مسجد جامع ورامين يكي ديگر از كارهاي مرمتي بود كه 6 ماه به طول انجاميد. البته اين بنا زياد داراي گچ بري نيست زيرا گچ بري هاي اصلي آن به دليل وقوع سيل در اين ناحيه در سال هاي گذشته، به طور كلي از بين رفته و تنها گچ بري هاي بخش هاي بالاي بنا باقي مانده بود.
– ابتكار جالبي كه در يكي از انواع گچ بري ها به كار مي رفت استفاده از خورده شيشه هاي رنگي در كار گچ بري بود كه كار را بسيار زيبا و چشم نواز مي كرد.گچ بري در ايران قدمت بسيار طولاني دارد و مراحل بسيار مختلفي را در دوران هاي پشت سر گذاشته خود طي كرده است. اما نكته جالب توجه در گچ بري هاي ايراني خطراتي بود كه در گذشته شامل حال گچ برها مي شد و آن به دليل داربست هاي سستي بود كه وجود داشت. به طوري كه سالانه چندين گچ بر جان خود را از دست مي دادند و يا اينكه معلول مي شدند اما اكنون با گذشت زمان و ايجاد امكانات تا حدودي از اين خطرات اين موضوع كاسته شده است.
براي تهيه اين شيشه خورده ها، گچ برها آن را از بازار تهيه كرده و در هاون هاي مخصوصي مي كوبند و بعد در كار گچ بري به كار مي برند. اكنون اين روش ديگر به كار گرفته نمي شود و به جاي آن از كنتكس استفاده مي شود.
