چگونه تحقیق کنیم فصل اول اندیشیدن درباره تحقیق

 

 

انديشيدن دربارة تحقيق

     مقدمه

هدف اين مطلب آغازين كشف ماهيت فرايند تحقيق در علوم اجتماعي و ارائة توصيه‌هايي در مورد به كار بردن آنهاست. آنچه در اينجا مي‌خوانيم به صورت زير سازماندهي شده است:

·        تحقيق چيست؟ برداشتهاي متفاوتي كه از تحقيق و ماهيت آن وجود دارد و اين كه چه كسي مي‌تواند پروژة تحقيقاتي انجام دهد.

·        چرا تحقيق؟ انگيزه و هدفي كه براي انجام يك تحقيق داريد.

·        اصيل و بديع بودن (originality) تحقيق يعني چه؟ تصحيح تصورات نادرست دربارة اصيل و بديع بودن.

·        حقيقت، قدرت و ارزش. زمينه‌هاي تحقيق.

     تحقيق چيست

ماهيت تحقيق

ما همه روزه مطالبي نظير آنچه در خانة شماره يك آمده است در عنوان درشت روزنامه‌ها مي‌خوانيم (خانة 1) و يا داستانهايي دربارة موضوعات مختلف مي‌شنويم كه به احتمال زياد نتيجة يك تحقيق هستند. همة شما قطعاً با مسائل تحقيق و نتايج آن آشنايي داريد و بارها با نتايج تحقيقاتي كه به صورتهاي مختلفي مانند نظريه، مقاله، گزارش و… از طريق كتاب، روزنامه، حتي برنامه‌هاي راديو يا تلويزيوني ارائه شده‌اند، برخورد كرده‌ايد. بنابراين، وقتي مي‌خوانيم كه مثلاً انگلستان داراي بالاترين نرخ طلاق در ميان كشورهاي اروپايي است، يا قيمت اتومبيل و بنزين در اين كشور نسبت به بقية كشورهاي اروپايي بالاست، درمي‌يابيم كه اينها حقايقي هستند كه از طريق تحقيق به دست آمده‌اند.

اگر شما دانشجو بوديد يا هستيد، احتمالاً براي برخي از دروس خود به عنوان تكليف مقاله يا گزارش تهيه كرده‌ايد كه در آنها نظريه‌ها و يافته‌هايي را با هم مقايسه كرده‌ايد؛ يا تحليلهاي انتقادي براي برخي رخدادها نوشته‌ايد، و يا نتايج تحقيقات ديگران را نقد و بررسي كرده‌ايد.

خانه 1 : نتايج تحقيق در سرخط روزنامه‌ها

همچنين، به عنوان شهروند با هر شغلي كه داريم، دايماً با نتايج تحقيقاتي روبرو هستم كه توسط گروههايي از داخل يا خارج سازمان انجام يافته است و شرايط كاري و محيط زندگي ما را تغيير مي‌دهند. خارج از محيط كار، شما ممكن است به عنوان يك مصرف‌كننده در يك تحقيق پيمايشي دربارة ويژگي كالاهاي مصرفي كه توسط فروشندگان اجرا مي‌شود، مشاركت كنيد. شما حتي در يك پروژة تحقيقاتي بزرگ ملي، يعني همان سرشماري عمومي براي جمع‌آوري آمار و اطلاعات در كشورتان، شركت كرده‌ايد. بنابراين مي‌توان ادعا كرد كه شما قبلاً در پروژه‌هاي تحقيقاتي به عنوان كارشناس يا مطلع شركت داشته‌ايد و ديدگاههاي شخصي خود را دربارة آن موضوعات ابراز كرده‌ايد. فكر نمي‌كنيد اين‌طور است؟ پس تمرين شماره يك را انجام دهيد.

تمرين شماره 1 : برداشت خودتان را از تحقيق بيان كنيد.

چگونه به تحقيق نگاه مي‌كنيد و چه تعريفي از آن مي‌دهيد؟ جملة زير را حداكثر با بيست كلمه تكميل كنيد:

تحقيق عبارت ‌است از …

 

حالا پاسخ خود را با نظر عمومي ديگران كه در خانة شماره 2 فهرست شده‌اند مقايسه كنيد. آيا نظر شما با يكي از آنها تطبيق مي‌كند؟ اگر چنين باشد به شما اطمينان مي‌دهيم كه قبلاً با مفهوم تحقيق آشنا بوده‌ايد ولي اگر نظر متفاوتي داريد، آفرين بر خلاقيت شما! 

خانه 2 : ده نظر دربارة تحقيق : 1. تحقيق عبارت‌ است از اثبات نظريه‌هاي خود. 2. تحقيق فرايندي است كه توسط كارشناسان و آكادميسين‌ها انجام مي‌گيرد. 3. تحقيق عبارت است از كشف حقايق. 4. تحقيق يك پديدة عيني است. 5.تحقيق عبارت‌ است از توجيه آنچه پرداخت‌كنندگان هزينة طرح مي‌خواهند. 6. تحقيق يعني اثبات چيزهايي كه مي‌خواهيم. 7. تحقيق يك امر وقت‌گير است. 8. تحقيق يك امر علمي است. 9. تحقيق از واقعيتها آغاز مي‌شود. 10. تحقيق نمي‌تواند چيزي را تغيير دهد.

آيا به اين موضوع فكر كرده‌ايد؟ «من هرگز نمي‌توانم تحقيق كنم». حتي اگر احساسي ضعيفتر از اين كه ذكر كرديم داشته باشيد بهتر است به مطالعه ادامه دهيد. قصد ما در اين كتاب دادن مهارتهاي ضروري و اعتماد به نفس به شما براي اجراي يك پروژة تحقيق از مرحلة ابتدايي (پيدايش ايده يا موضوع تحقيق) تا به پايان رساندن آن است.

اجازه بدهيد مطالب را با روشن كردن ذهن شما در مورد واقعيتهاي انجام دادن يك تحقيق ادامه دهيم. در خانة شماره 3 مطالبي دربارة تحقيق خواهيد يافت كه احتمالاً با تجارب قبلي شما همخواني ندارد. جالب است كه مطالب آن را با مطالب خانة شمارة دو مقايسه كنيد. حال به خانه 3 توجه كنيد.

خانه 3 : ده نكته در مورد تحقيق كه از آن اطلاع نداريد: 1. تحقيق خيلي وقت‌گير است. 2. تحقيق يك پديدة ذهني است. 3. تحقيق غالباً خسته كننده و كسالت‌آور است ولي ممكن است سرگرم كننده هم باشد. 4. تحقيق ممكن است در طول زندگي شخصي تداوم داشته باشد. 5. فرايند خود تحقيق ممكن است بسيار جالبتر از نتايج آن باشد. 6. تحقيق نوعي فضولي كردن است. 7. تحقيق را مي‌توان به راههاي گوناگوني انجام داد. 8. در تحقيق از همان مهارت روزمرة محقق استفاده مي‌شود. 9. تحقيق ممكن است وارد روياهاي شما شود. 10. تحقيق ممكن است شما را به راههاي دور از انتظار هدايت كند.  ‌

ملاحظه مي‌كنيد كه شما مي‌توانيد تحقيق كنيد. بسياري از مهارتهاي مورد نياز تحقيق شما در همه جا قابل آموختن است. مهمترين مهارتها عبارت‌اند از پرسيدن، گوش دادن، يادداشت برداشتن و انديشيدن.

اگر در اين خصوص ترديد داريد به بخش مهارتهاي روزمره تحقيق در فصل سوم مراجعه كنيد.

بدون شك، كلمه «تحقيق» هنوز براي عده‌اي از جمله دانشجويان ممكن است هراس‌انگيز جلوه كند، به اين دليل كه به نظرشان شروع و به پايان رساندن يك تحقيق، حتي در مقياس كوچك، خارج از توانايي آنهاست.

اجازه بدهيد باز هم تكرار كنيم كه «شما مي‌توانيد تحقيق كنيد». درس اصلي كه بايد در اين زمينه بياموزيد اين است كه نياز داريد روي مهارتهاي خودتان تمرين كنيد، دربارة تحقيق مطالعه و در مورد آن فكر كنيد و اعتماد به نفس خود را تقويت كنيد. هدف اين كتاب كمك به شما براي رسيدن به اين مقاصد است.

 

انواع تحقيق    

نكتة مندرج در بند هفتم خانة 3 اين است كه تحقيق را مي‌توان به راههاي گوناگون انجام داد. حتي يك نگاه سريع و مختصر به آنچه دربارة تحقيق نوشته شده روشن خواهد ساخت كه يك فهرست طولاني و احتمالاً بهت‌آور از انواع تحقيق مي‌توان تهيه كرد. مثلاً، اين فهرست ممكن است شامل موارد زير باشد:

·        تحقيق نظري (pure)، كاربردي (applied) و راهبردي (strategic)

·        تحقيق توصيفي (descriptive)، تبييني (explanatory) و ارزيابي (evaluation)

·        تحقيق آزاد (بازاري) (market research) و تحقيق آكادميك (academic)

·        تحقيق اكتشافي (exploratory)، آزمايشي (testing-out) و حل مشكل (problem-solving)

·                 تحقيق پنهاني يا ناآشكار (covert)، رقابتي (adversarial) و مبتني بر همكاري (collaborative)

·        تحقيق بنيادي (basic)، كاربردي، ابزاري، مشاركتي و عملياتي

مشخصة اصلي و مشترك اين انواع كه از ديدگاههاي متفاوتي بيان شده‌اند اين است كه تحقيق (صرف نظر از نوع آن) فرايندي است برنامه‌ريزي شده، هوشيارانه، نظام‌مند (systematic) و قابل اعتماد براي يافتن حقايق يا فهم عميق مسائل.

براي روشن شدن بيشتر اين رويكردهاي گوناگون، مثالهايي از پروژه‌هاي تحقيقاتي در علوم اجتماعي در خانة 4 ذكر شده است. آيا اين مثالها به تحقيقاتي كه قبلاً انجام داده‌ايد و يا قصد انجام آن را داريد شباهتي دارد؟

خانة 4 : مثالهايي براي تحقيق 1. از اولين تماس آيلين باركر با كليساي اتحاد (Unification Church) تا گرفتن مجوز انجام يك تحقيق در زمينة مورد علاقة خود، بيش از دو سال طول كشيد. او مي‌گويد تصميم براي موافقت با اجراي اين طرح به اين دليل نبود كه اين تحقيق لزوماً منتهي به پشتيباني از آنها خواهد شد. چون واقعاً نمي‌دانستند كه نظر من نسبت به جنبش آنها چيست ـ بلكه به اين دليل بود كه من حاضر بودم به استدلال آنها در مورد ديدگاهها و نظراتشان گوش دهم (باركر 1984 : 15). با اين حال، مقامات كليسا هنوز مي‌خواستند آخرين آزمايشها را در مورد او (خانم آيلين باركر) انجام دهند. در شب سال نو 1976، يكي از رهبران آمريكايي كليساي مذكور با دو نفر از طرفداران انگليسي‌شان به خانة او آمدند. آنها حدود يك ساعت دربارة تحقيق با وي بحث كردند و ظاهراً راضي و خشنود آنجا را ترك كردند. اما مرموز بودن معمول انگليسي‌ها فرزندان خانم باركر را واداشت تا ساعتها به دنبال اين باشند كه ببينند آيا آنها شگردهايي براي كنترل مخفيانة اين مطالعه در نظر گرفته‌اند يا نه (همان : 15). 2. آمر (1993) در گزارش تحقيق خود دربارة «تأثير آموزش مهارت تست‌زني و نحوة امتحان دادن در نتايج امتحانات زبان انگليسي براي غير انگليسي زبانها» (EFL) مي‌نويسد: ابتدا گروه آزمايشي و گروه كنترل با تواناييهاي تقريباً مشابه در زمينه‌هاي خواندن با دقت و با توجه به كليد واژه‌ها، زمان‌بندي درست مطالعه و غيره، انتخاب شدند. محقق براي هر گروه دو رشته آزمون اجرا كرد. يكي قبل از اينكه گروه آزمايشي آموزش لازم را ببيند (پيش آزمون،pre – test) و ديگري بعد از آموزش گروه آزمايشي (پس آزمون، post – test). نمرات هر دو گروه در آزمون اول (پيش آزمون) نزديك به هم و قابل مقايسه با هم بود. ولي نمرات گروه آزمايشي در آزمون دوم (پس آزمون) بسيار بهتر از گروه كنترل بود. اين تحقيق نشان داد كه فرضية «نمره كم در آزمون زبان نشانة استعداد كم در زبان‌آموزي است» فرضية درستي نيست. 3. ماري دانشجوي دورة كارشناسي ارشد رشته مددكاري اجتماعي، براي تكميل دوره بايد پايان‌نامه‌اي شامل حدود پانزده هزار كلمه تهيه مي‌كرد. تجربة عملي او نشان مي‌داد كه تحقيق تجربي كمتري درخصوص افرادي كه مورد سوءرفتار يا اذيت و آزار ديگران واقع شده‌اند صورت گرفته است. او مي‌خواست در اين باره تحقيق كند. اما نگران بود اگر با اين افراد مصاحبه كند آنها را به ياد خاطرات تلخ خودشان بيندازد و باعث ناراحتي بيشترشان بشود. از طرفي نيز با محدوديت زماني روبرو بود، چرا كه مي‌دانست، در ضمن تحقيق، افراد ممكن است به حمايت و كمك نياز داشته باشند و وي با احساس مسئوليتي كه دارد نمي‌تواند از ارائة كمك خودداري كند. انديشيدن دربارة اين مشكلات او را به محدود كردن موضوع تحقيق به افرادي كه صرفاً مورد آزار جنسي قرارگرفته‌اند، كشاند. بنابراين با سازمان حمايت از زنان تماس گرفت تا بتواند به افراد مورد نظر دسترسي پيدا كند. ماري تصميم گرفته بود  از رويكرد شرح حال‌نويسي در اين تحقيق استفاده كند. او در اولين تماس با آنها براي مصاحبه، قول داد كه يك نسخه از آنچه مي‌نويسد در اختيارشان قرار دهد و پس از تصويب خود آنها از اين نوشته‌ها استفاده كند. اگر هم نياز به حمايت و پشتيباني داشته باشند برايشان تدارك ببيند. به اين ترتيب با يك توافق دوجانبه و روشن پژوهش خود را آغاز كرد. 4. استين (1986 : 5 و 8) بناي كار خود را بر بررسي تحقيقاتي گذاشته بود كه قبلاً صورت گرفته بود و مي‌خواست نشان دهد كه «رفتار، مسائل و اوضاع پناهندگان در شرايط، زمانها و مناطق زيادي مشابه يكديگرند.» روش او مرور تحقيقات گذشته بود، البته نه براي نشان دادن كارهاي انجام نشده، كه معمولاً از مرور تحقيقات انتظار مي‌رود. او مي‌خواست نشان دهد كه چه كارهايي قبلاً انجام گرفته است. او نشان داد كه چه اندازه كار پژوهشي در اين زمينه انجام شده است كه متأ‌سفانه ناشناخته باقي مانده است. او مي‌نويسد «حالا بهتر است به اين نكته اشاره كنم كه چقدر كارهاي خوب و حتي عالي و فوق‌العاده در اين زمينه انجام شده است. بسياري از اين كارها متأ‌سفانه مورد استفاده قرار نگرفته‌اند. من در اين فصل برخي رويكردها و منابع كليدي را براي تحقيق دربارة پناهندگان خاطرنشان خواهم كرد».

 

معرفي فرايند تحقيق

همان‌طور كه ديديد، ديدگاههاي بسيار متنوعي در مورد اينكه تحقيق شامل چه مواردي مي‌شود، بيان شده است و تفاوت عمده‌اي هم در تجربيات عملي مردم درخصوص موضوع و روش تحقيق ديده مي‌شود. بنابراين، نمي‌توان ديدگاه مشخصي را به عنوان الگو معرفي كرد. ما چند روند نماي فرايند تحقيق را در خانة 5 با استفاده از منابع مختلف معرفي مي‌كنيم.

خانة 5 : روند نماي فرايند تحقيق   روشهاي تحليل داده‌ها و نحوة تعبير و تفسير انتخاب روشهاي بررسي و نوع اطلاعات مورد نياز درباره واحد مورد مطالعه انتخاب واحدهاي مورد مطالعه طرح مشكل، روشن‌سازي مفاهيم، ارائه تعاريف                                (برجس 1993 : 1)

روشن است كه همة اين روندنماها براي ساده كردن و به تصوير درآوردن فرايند تحقيق تهيه شده‌اند و تحقيق در عمل با اين نظم و ترتيب پيش نمي‌رود. اما روندنماهاي خانه 5 حداقل چهار ديدگاه عمومي را پيشنهاد مي‌كند:

·        تحقيق غالباً داراي يك رشته مراحل ثابت خطي با نقطه آغاز و پايان روشن است. ممكن است در نگاه اول تصور كنيد كه مطالب اين كتاب هم به شيوة خطي سازمان‌دهي شده‌اند. ولي اگر بيشتر دقت كنيد خواهيد ديد كه كتاب با استفاده از منابع مختلف طوري طراحي شده‌است كه خواننده مي‌تواند هر طور كه بخواهد از آن استفاده كند.

·        برخي ديدگاههاي پيچيده‌تري هم براي معرفي اين رويكرد خطي از فرايند تحقيق وجود دارد كه اِعمال ديدگاههاي متفاوت با ريشه‌هاي فكري مختلف را در برخي از مراحل اين فرايند مجاز مي‌داند.

·        ديدگاه ديگري وجود دارد كه جريان تحقيق را به صورت يك فرايند چرخه‌اي (circular) معرفي مي‌كند كه قابل مقايسه با فرايند عمومي‌تر يادگيري است. در اين ديدگاه هم تحقيق بيشتر شامل همان مراحل با همان ترتيبي است كه در ديدگاه‌هاي ديگر معرفي شده است. با اين تفاوت كه ورود هر يك از مراحل تحقيق، (انتخاب روش، گردآوري اطلاعات و…) به اين چرخه از نقاط متعدد امكان‌پذير است و تجارب حاصل از مراحل جديد ممكن است ما را به بررسي و تعبير مجدد تجارب حاصل از مراحل قبلي هدايت كند.

·        اين رويكرد همچنين داراي انواعي است كه غالباً با تحقيق در عمليات مرتبط‌اند كه پژوهش را يك فرايند دوراني يا تكرارپذيري مي‌داند. در اينجا فرايند تحقيق به صورت دايره‌هاي چرخاني در نظر گرفته مي‌شود كه در آن هر دايره در مسيري كه قرار دارد بر روي دواير ديگر تأثير مي‌گذارد تا اين چرخه به سمت موفقيت هدايت شود.

نظر ترجيحي ما هم در اين كتاب همين است. يعني تحقيق فرايندي است داراي روند مارپيچ يا حلزوني (نگاه كنيد به خانة 6).        

 

خانة 6 : چرخه تحقيق

 

مي‌توان نتيجه گرفت كه تحقيق از اين ديدگاه فرايندي است:

·        دوري يا چرخه‌اي (Cyclical)

·        پايان ناپذير (never – ending)

·        قابل بررسي مجدد

·        بازگشت‌پذير به نقطه آغازهاي متفاوت

·        با قابليت ورود به چرخه از هر نقطه‌اي كه بخواهيد.

ماهيت چرخه‌اي اين فرايند در طرحهاي مختلف تحقيقاتي فرق مي‌كند. مثلاً در اغلب تحقيقات كمّي (quantitative)، تصميم‌گيري دربارة تحليل داده‌ها بايستي قبل از آغاز كار ميداني و جمع‌آوري اطلاعات انجام پذيرد. براي اينكه تكنيك‌هاي آماري مورد استفاده در اين‌گونه تحقيق براساس نوع داده‌هاي گردآوري شده تعيين مي‌شود. برعكس، در تحقيقات كيفي (qualitative) جمع‌آوري اطلاعات، طبقه‌بندي، خواندن و تحليل آنها ممكن است همزمان صورت گيرد.

 

            چرا تحقيق؟  

درك خود و انگيزه‌هاي خود

خوب! چرا تحقيق مي‌كنيد يا مايل هستيد تحقيق كنيد؟ دربارة دلايل خود فكر كنيد و سعي كنيد تمرين شمارة 2 را انجام دهيد.

تمرين شماره 2 : چه دلايلي براي انجام دادن تحقيق داريد؟

دلايل خود را براي انجام دادن تحقيقي كه در دست داريد يا پيش‌بيني مي‌كنيد در آينده انجام دهيد بنويسيد. هر چند دليل كه مي‌توانيد بياوريد.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

 

آيا توانستيد حداقل 6 دليل بياوريد؟ آيا دلايل بيشتري هم داشتيد كه جا كم آورده باشيد؟ تجربة ما نشان مي‌دهد كه هركس حداقل سه دليل براي درگير شدن در كار تحقيقي دارد. بنابراين، اگر شما فقط يك يا دو دليل آورده‌ايد، توصيه مي‌كنيم دوباره فكر كنيد.

اكنون دلايل خود را با دلايل محققان مجرب مقايسه كنيد. منتخبي از اين دلايل را در خانة 7 آورده‌ايم.

خانة 7 : دلايل تحقيق 1. بسياري از ما مي‌خواهيم جنبه‌هايي از زندگينامة خود را در شرح زندگي ديگران بررسي كنيم تا از اين طريق مسئله مورد علاقة خود را، به نحوي نسبتاً پوشيده، در ديگران مشاهده كنيم. (آكر 1981 : 96) 2. خانم ادواردز، با تأكيد بر نظر آكر، مثال خودش را نقل مي‌كند كه «مطالعه من دربارة دانشجويان زن با انگيزة صرفاً ‌آكادميكي انجام نگرفت. گرچه از لحاظ آماري در برخي زمينه‌ها افراد مورد تحقيق من به همان تنشهايي اشاره كردند كه خودم با آن درگير بودم، آنچه به دست آوردم هماني نبود كه در زندگي خودم تجربه كرده بودم» (ادواردز 1993 : 12).   3. چند سال پيش چون مي‌خواستم مادر شوم براي مدتي از كار كنار كشيدم. به دنبال اين تجربه (ترك كار و بازگشت مجدد به كار)، مشتاق شدم كه دربارة تجارب زناني كه در پست مديريت بودند و به دليل مادرشدن اين پست را ترك كرده‌اند تحقيق كنم. مي‌خواستم موضوع را از زبان خودشان بازگو كنم. اين درست همان چيزي بود كه مجبور بودم درباره‌اش تحقيق كنم (مارشال 1995 : 23). 4. علاقة من به موضوع «آموزش ضمن خدمت» از تجربه شخصي‌ام نشأت مي‌گيرد. وقتي من در بخش ‌آموزش ضمن خدمت كشورهاي در حال توسعه كار مي‌كردم و با نظرات و نيازهاي آنها برخورد مي‌كردم، يكي از برجسته‌ترين نكات اين بود كه بين برداشتهاي ما ژاپنيها از آموزش ضمن خدمت و برداشتهاي آنها تفاوتهايي وجود داشت. لذا مايل شدم تحقيقي در اين زمينه انجام دهم (سوزوكي 1995 : 1). 5. قبل از ورود به دانشگاه و مدتي از دورة دانشگاه، من ايده‌هاي بزرگ ولي مبهمي دربارة نوع كار و شغل آينده‌ام داشتم. همة اين ايده‌ها در زمينة ايجاد تغيير اساسي در جهان بودند. اما به تدريج دربارة  ورود به يك شغل آكادميك در آينده متقاعد شدم به اين دليل كه اين شغل داراي ظرفيت زيادي براي ايجاد تغيير اجتماعي از طريق تحقيق علمي است. درست مانند پروژة تحقيقي خودم كه در دست اجرا دارم (همرسلي 1984 : 42).

آگاهي از انگيزه در تحقيق مفيد است. اگر بدانيد چرا تحقيق مي‌كنيد، روي جريان تحقيق شما و نتايجي كه از آن به دست مي‌آوريد تأثير زيادي مي‌گذارد. اگر دربارة انگيزة خود براي تحقيق شك داريد، بايد به اين پرسشها پاسخ دهيد.

·        از كجا مي‌آييد؟ (چگونه وارد اين موضوع شده‌‌ايد؟) 

·        طرف چه كسي هستيد؟ (طرفدار كدام طرز تفكر هستيد؟)

·        قصد داريد كجا برويد؟ (چه نتايجي مورد انتظار شماست؟)

·        مي‌خواهيد دنيا را تغيير دهيد يا دنياي خودتان را؟

·        عمل‌گرا (pragmatist) هستيد يا آرمان‌گرا (idealist)؟

ممكن است خودتان را يك محقق جدا از موضوع تحقيق ببينيد كه كناري ايستاده و وقايعي را كه اتفاق مي‌افتد گزارش مي‌كند، براي آنها راه حل پيدا مي‌كند و توصيه‌هاي مناسبي ارائه مي‌دهد. يا خود را كاملاً غرق در موضوع تحقيق بيابيد كه فعالانه در مسائل مورد تحقيق مشاركت دارد، و خود را براي بهبود موقعيت شغلي خود و همكارانش متعهد مي‌داند.

نمونه‌هايي كه ذكر كرديم در واقع دو قطب يك طيف هستند و احتمال اينكه در عمل شما در يكي از قطبهاي اين افراط يا تفريط قرار بگيريد بسيار كم است. ولي  ذكر آنها به عنوان نمونه مفيد و نشان دهنده اين است كه  انگيزة شما تا چه اندازه در برخورد با موضوع، انتخاب روش تحقيق و حتي نوع يافته‌ها تأثيرگذار است. بسيار مهم است كه به عنوان محقق از اين تأثيرات آگاه باشيد. اين تأثيرات ممكن است براي ديگران از جمله كساني كه نتايج تحقيق شما را مي‌خوانند و دربارة آن داوري مي‌كنند چندان آشكار نباشد.

البته ممكن است شما پاسخي به تمرين شمارة 2 ندهيد و بگوييد كه من بدون انگيزة خاصي دربارة اين موضوع تحقيق مي‌كنم. شايد هم به سفارش رئيس خود اين كار را مي‌كنيد يا به دليل اينكه بخشي از درس روش تحقيق شماست و اجباراً بايد اين كار را انجام دهيد. اما به خاطر داشته باشيد حتي همين‌ها هم (به دست آوردن رضايت رئيس و يا به دست آوردن مدرك تحصيلي) انگيزة تحقيق محسوب مي‌شوند.

اما اگر واقعاً فكر مي‌كنيد كه هيچ انگيزه‌اي براي تحقيق نداريد، يا انگيزة‌‌تان قوي نيست، اين احساس در ادامة كار شما و به پايان رساندن موفقيت‌آميز آن تأثير خواهد گذاشت. خوب، چه كار بايد بكنيد؟ پاسخ ساده و روشن اين است كه يا سريعاً در خودتان انگيزه ايجاد كنيد، يا دنبال كار ديگري برويد. اگر دنبال كار ديگر رفتن برايتان امكان ندارد (يعني مجبور هستيد كه تحقيق كنيد)، از راههاي زير براي پيدا كردن انگيزه استفاده كنيد.

·        موضوع تحقيق خود را به موضوع ديگري كه بيشتر به آن علاقه داريد تغيير دهيد.

·        به جاي تمركز بر نتيجة تحقيق به مهارتهايي كه در حين تحقيق كسب مي‌كنيد فكر كنيد.       

·        دانش و معلومات قبلي‌تان را با مسائل و موضوعات مربوط به تحقيق تركيب كنيد.

·  پروژة تحقيقاتي خود را بخشي از يك فعاليت بزرگتر در نظر بگيريد كه ممكن است در كار و شغل شما، زندگي‌ اجتماعي و به طور كلي همة جنبه‌هاي زندگي شما سودمند باشد.

·  فردي را پيدا كنيد كه شما را در انجام اين تحقيق پشتيباني كند و با حمايت و تشويق شما را وادارد كه كارتان را به پايان برسانيد.

·  و بالاخره به خودتان قول بدهيد كه كارتان را با موفقيت به پايان خواهيد برد.

 

اگر هنوز هم در ايجاد انگيزه براي خودتان مشكل داريد، مراجعه كنيد به فصل دوم، بخش «چه كنيد، اگر نمي‌توانيد به موضوع تحقيق فكر كنيد.»

 

   بديع يا اصيل بودن تحقيق يعني چه؟

اغلب طرحهاي تحقيقاتي به ويژه آنهايي كه براي گرفتن مدرك دانشگاهي انجام مي‌شوند، بايد كاملاً يا تا حدي اصيل و بديع باشند. اين موضوع معمولاً در آيين‌نامه‌هاي دانشگاهي و يا كتابهاي راهنماي تحقيق به صورتهاي كلي «يك پروژة اصيل»، «داشتن سهم اصيل در توليد دانش» و «سندي مبني بر تفكر بديع» مورد تأكيد قرار مي‌گيرند.

اما «اصيل بودن» يعني چه؟ كجا مي‌توان آن را پيدا كرد؟ اگر در اين مورد مطمئن نيستيد و اصيل بودن تحقيق براي شما مهم است، تمرين 3 را انجام دهيد.

تمرين 3 : بديع و اصيل بودن تحقيق    

جمله زير را با به كار بردن حداكثر 20 كلمه تكميل كنيد

تحقيق من از اين جهت بديع و اصيل است كه …….

آيا از پاسخي كه داديد راضي هستيد؟ در خانة 8 پانزده تعريف از اصيل بودن از قول مؤلفان ديگر آمده است. آنها را مطالعه كنيد و ببينيد تا چه حد با پاسخ شما تطبيق مي‌كند؟ 

خانة 8 : پانزده تعريف براي اصيل بودن در اينجا 15 تعريف از اصيل بودن آمده كه فيليپس و پو آنها را جمع كرده‌اند. شش تعريف اول از نويسنده‌اي به نام فرانسيس (1976، Francis) نقل شده و 9 تعريف ديگر از مصاحبه‌هايي كه با دانشجويان اتريشي، استادان راهنما و ممتحنها انجام پذيرفته، استنتاج شده‌اند. 1. گزارش يا كار پژوهشي عمده، حاوي اطلاعات جديد كه اولين بار به نگارش در آمده ‌است. 2. تداوم كار نو و اصيلي كه قبلاً انجام گرفته است (به منظور افزودن مطالب جديد و تكميل كردن آن). 3. انجام دادن يك كار نو كه توسط يك استاد راهنما طراحي شده است. 4. ابداع روش يا تكنيك منحصر به فرد براي مطالعه، مشاهده يا نتيجه‌گيري جديد از يك تحقيق قبلي. 5. عرضة ايده‌ها، روشها و تعبيرات نو و بديع از كارهايي كه قبلاً توسط ديگران انجام شده است (به صورت پايان‌نامة تحصيلات تكميلي). 6. آزمودن نظريات ديگران به شيوه‌اي نوين و بي‌سابقه. 7. انجام دادن آزمايشاتي كه قبلاً انجام نگرفته‌اند. 8. عرضة تركيب تازه‌اي كه قبلاً ارائه نشده‌است. 9. كاربرد مواد و منابع شناخته شده با روش و تعبير نو. 10. آزمايش چيزي يا انجام دادن كاري براي اولين بار در كشور، كه قبلاً در يك كشور ديگر انجام گرفته است. 11. اخذ يك تكنيك خاص از يك زمينه و كاربرد آن در يك زمينه نوين. 12. ارائة اسناد و مدارك تازه براي يك موضوع قديم. 13. استفاده از روشهاي پژوهشي متفاوت در موضوعات ميان رشته‌اي. 14. معرفي زمينه‌ها و مسائل خاص در يك رشتة بخصوص كه محققان قبلي به آنها توجه نكرده‌اند. 15. افزودن به دانش بشري به نحوي كه قبلاً انجام نشده باشد. (فيليپس و پو 2000 : 4 ـ 63)

همان‌طور كه تعاريف ارائه شده نشان مي‌دهند، كار پژوهشي ممكن است از لحاظ موضوع، روش و نحوة ارائه مطلب بديع و اصيل باشد. عنصر اصالت و نو بودن در تحقيق شما ممكن است در واقع خيلي كوچك باشد. اما در نظر داشته باشيد تحقيق كاملاً بديع و اصيل خيلي نادر است، بنابراين، اگر هدف شما انجام دادن چنين تحقيقي باشد، هدفي بلندپروازانه است.

مطمئن باشيد اگر يك پروژة تحقيقي را صرفاً خودتان تعريف و طراحي كنيد، داراي جنبه‌هاي نو و اصيل خواهد بود، براي اينكه سعي نكرده‌ايد كه ناجوانمردانه تحقيق شخص ديگري را به نام خود جا بزنيد. با اين حال، اگر باز هم در اصالت تحقيق خود شك داريد، هرچه زودتر آن را به كساني كه مي‌توانند در اين مورد داوري كنند نشان دهيد. اين توصيه در مورد كساني كه طرح تحقيق‌شان را خيلي بديع و نو مي‌پندارند نيز صادق است. اگر شما قصد داريد كه يك طرح تحقيقي مفيد را با موفقيت به پايان برسانيد، عاقلانه نيست كه طرح خود را به طرز غيرقابل قبولي عرضه كنيد.

در اين مورد به بخش «قواعد و انتظارات» در فصل دوم نيز نگاه كنيد.

حقيقت، قدرت و ارزش

سنت غالب درخصوص سياست‌گذاري تحقيق در كشور انگلستان اين است كه معمولاً تحقيقات يك رشته اطلاعات عيني و حقيقي فراهم مي‌آورند كه در اختيار سياست‌گذاران قرار مي‌گيرد تا به نحو مطلوب مورد استفاده قرار دهند. اين رويكرد متضمن تمايز آشكاري ميان حقايق و ارزشهاست. در اين برداشت «يافتن حقيقت» و «قضاوت ارزشي» دو فعاليت كاملاً مجزا به شمار مي‌روند كه به هر يك از آنها به طور جداگانه و به ترتيب پرداخته مي‌شود (فينچ 1986 : 195).

واژة «ذهنيت» (subjectivity) همواره داراي قدرت كاربردي خاصي بوده با  اين تعبير كه قادر بوده است بسياري از فعاليتها و موضوعاتي را كه بر پاية عقلانيت، منطق و روند عيني نبوده‌اند حذف كند. اين‌گونه فعاليتها و موضوعات، به احتمال زياد، ويژگيهايي را تعيين مي‌كنند كه از سوي افراد متفاوت به طور متفاوتي بيان مي‌شوند. مثلاً وقتي موضوعي از سوي يك مرد سفيدپوست از طبقة متوسط توصيف مي‌شود، با توصيف يك مرد از طبقه كارگر يا يك فرد جهان سومي، و يا يك زن كاملاً متفاوت است (هالوي 1989 : 133).

خاطره‌اي كه من قسم مي‌خورم حقيقي است و چيزي جز حقيقت نيست مربوط به واگني است كه من و برادرم در خانه پدربزرگ با آن بازي مي‌كرديم. من واگن را مي‌راندم و برادرم مرا هل مي‌داد. با اين همه، يك چيز هنوز برايم روشن نيست و آن اينكه نمي‌دانم چرا هميشه پس از بازي با اين اسباب‌بازي با بدني كبود و خراشيده به خانه برمي‌گشتيم. وقتي از مادرم در اين باره پرسيدم او گفت كه هرگز واگني در خانة پدربزرگ نبوده و آن چيزي كه من و برادرم با آن بازي مي‌كرديم يك فرغون قرمز رنگ بود كه هميشه در خانة پدربزرگ وجود داشته است (هوكز 1989 : 157).

بسياري از كساني كه براي اولين بار دست به تحقيق مي‌زنند مايلند چنين فكر كنند كه آنها در كار «حقيقت‌يابي» دربارة مسئله يا موضوع خاصي هستند و مي‌خواهند «حقايقي» را كشف يا قضايايي را اثبات يا رد كنند. آنها معتقدند كه مي‌توانند يك تحقيق كاملاً عيني انجام دهند و اين عينيت و بي‌طرفي را به هنگام ارائه نتايج تحقيق به ديگران نشان دهند.

اما تحقيق (در علوم انساني) هميشه يك فعاليت كاملاً عيني نيست كه توسط يك عالم و مجزا از موضوع تحقيق (صرفاً به عنوان نظاره‌گر پديده‌ها همانند علوم طبيعي) انجام مي‌گيرد. بلكه، همان‌طور كه اشاره كرديم، يك فعاليت اجتماعي است كه به نحو نيرومندي تحت تأثير انگيزه‌ها و ارزشهاي شخصي محقق است. تحقيق در علوم انساني در يك زمينة اجتماعي گسترده انجام مي‌گيرد كه در آن سياست و قدرت روابط برروي موضوع تحقيق، چگونگي اجراي آن و گزارش نتايج حاصل تأثير مي‌گذارد. اگر باور نداريد تمرين شمارة 4 را انجام دهيد.

تمرين 4 : زمينه‌اي براي تحقيق شما

تصور كنيد دربارة آموزش ضمن خدمت در محل كار خودتان يا در يك مؤسسه ديگر تحقيق مي‌كنيد. اگر با افراد زير مصاحبه كنيد، آيا يافته‌هايتان متفاوت خواهد بود؟

ـ مدير كل مؤسسه

ـ مدير كارگزيني

ـ كميته كارپردازان

ـ مركزكاريابي   

چگونه ممكن است آنها متفاوت باشند؟ چگونه اين تفاوتها بر نتايج تحقيق شما تأثير مي‌گذارند؟ اگر مجبور بوديد نتايج تحقيق خود را براي هر يك از آنها جداگانه بنويسيد، چه كار مي‌كرديد؟ در اين‌باره فكر كنيد. اين تمريني است در مورد اينكه يافته‌هاي تحقيق خود را چگونه بايد گزارش كنيد. با لحاظ كردن انتظارات، نظريه‌ها، سبك نگارش و غيره، درخواهيد يافت كه گزارش كردن چه چيزي بي‌خطر است و چه چيزي همراه با خطر.

 

 

 

 

همان‌طور كه از تمرين شمارة 4 برمي‌آيد، سياستها، قدرت و ارزشها مي‌توانند عوامل مهمي براي بررسي در تحقيق باشند. به ويژه اگر تحقيق در مؤسسة محل كار خودتان و يا حتي مؤسسه ديگري انجام گيرد. روابط شما برروي انتخاب موضوع و دسترسي به اطلاعات تأثير دارد. ممكن است از شما خواسته شود تا طرح تحقيقاتي خود را براي بررسي دقيقتر به آنها ارائه دهيد. حتي ممكن است در مورد گزارش و انتشار نتايج تحقيق شما براي خود «حق وتو» قايل شوند. اگر شما سياست مؤسسه را اشتباه درك كنيد، يا كسي را كه درباره‌اش تحقيق مي‌كنيد آزرده خاطر كنيد، ممكن است وسط تحقيق يكباره متوجه شويد كه با شما قطع همكاري شده‌است.

بنابراين، نه تنها فهم درست اين موضوع كه شما به كجا تعلق داريد بسيار مهم است بلكه فهم درست كساني كه دربارة آنها تحقيق مي‌كنيد نيز اهميت دارد. وقتي كه براي تدارك مقدمات و همچنين كسب آگاهي از موارد پيراموني صرف مي‌شود، تقريباً هميشه به عنوان صرف وقت مفيد تلقي مي‌شود.

به جاي اينكه در يك كار تحقيقي انتظار «يافتن حقيقت» را داشته باشيم احتمالاً بهتر است دربارة مسائلي چون قابل اعتماد بودن، مُتْقَن بودن، حرفه‌اي بودن و صادق بودن فكر كنيم. اگر واقع‌گرايانه بنگريم، هر پروژة تحقيقاتي حاصلي بيش از پيشبرد فهم ما نمي‌تواند داشته باشد.

اغلب پژوهشگران مجبورند تحقيق خود را به طريقي انجام دهند كه با زمان و ساير منابع در دسترسشان انطباق داشته باشد. بنابراين، پژوهش يعني توليد چيزي كه به اندازه كافي خوب است.

البته اين گفته بدان معنا نيست كه چنين تحقيقي را نمي‌توان با اراده، علاقه و تعهد دنبال كرد، بلكه حتي ممكن است با شيوه‌اي دنبال شوند كه محقق جدايي بيشتري از موضوع تحقيق داشته باشد. آنچه براي ما در مقام محقق اهميت دارد اين است كه تحقيق بايد، تا آنجايي كه امكان دارد، از لحاظ هدف و قصد، روش‌شناسي ، روش تحليل داده‌ها و يافته‌هاي نهايي، باز و شفاف باشد.

مخاطبان و قوانين متفاوت‌

  به عنوان پژوهشگر بايد بدانيد كه براي چه كسي تحقيق مي‌كنيد و براي چه كسي گزارش مي‌نويسيد. همچنين بايد از انتظارات و قواعد متفاوتي كه آنها دارند آگاهي داشته باشيد. اگر براي به دست آوردن يك درجة دانشگاهي تحقيق مي‌كنيد، نياز داريد كه حاصل تحقيق خود را به صورت پايان‌نامه يا رساله تهيه كنيد كه در اين صورت، با معيارهاي دانشگاهي ارزيابي خواهد شد. يا ممكن است يك پروژة تحقيقاتي براي كارفرماي خود انجام مي‌دهيد. در اين صورت آنها انتظار دارند يك گزارش دقيق با تأكيد بر زمينه‌هاي كاربرد يافته‌ها همراه با توصيه‌هاي عملياتي ارائه كنيد. حتي ممكن است شما تحقيق خود را براي هر دو منظور انجام دهيد. در اين صورت، با اينكه فرايند تحقيق ممكن است به طور گسترده مشابه باشد، گزارش نهايي احتمالاً خيلي متفاوت خواهد بود.

براي آگاهي بيشتر در اين مورد نگاه كنيد به فصل هشتم بخش براي چه كسي مي‌نويسيم؟

مخاطبان شما ممكن است شامل كساني هم باشد كه دربارة‌شان تحقيق مي‌كنيد، چه در محيط كارتان چه در يك مؤسسة اجتماعي. اگر تحقيق در يك مؤسسه اجتماعي انجام مي‌گيرد، كار تحقيق بايد با استفاده از رويكرد حركت از پايين به بالا باشد تا بتوانيد توافق و پشتيباني همة كساني را كه در فرايند تحقيق درگير هستند جلب كنند. در اين صورت، ممكن است محقق همان‌طور كه دربارة نوشتن نتايج نهايي تحقيق حساس است، دربارة ايجاد تغيير و رشد در مخاطبان نيز حساس باشد.

پيام اصلي و مهم اين بحث اين است كه شما نياز داريد دربارة زمينه‌اي كه در آن تحقيق مي‌كنيد آگاهي داشته باشيد. اين خود يك قانون (چه نوشته چه نانوشته) در تحقيق است. اگر قصد موفقيت داريد، بايد اين قوانين را بشناسيد و از آنها پيروي كنيد. نمي‌توان اميداور بود كه مسير تحقيق را در سردرگمي طي كرد ودر دام هيچ مشكلي نيفتاد.

توصيه: پرونده‌اي به نام «قواعد و انتظارات» براي خود درست كنيد. تمام قواعد نوشتن يك گزارش تحقيق را در آن وارد كنيد. سپس قواعد، انتظارات و توقعاتي را كه در اين تحقيق با آن روبرو بوده‌ايد يا در محل كار به آنها پي‌ برديد، به آنها اضافه كنيد. با مراعات آنها مطمئن باشيد كه كار قابل قبولي ارائه خواهيد كرد.